Η φιλοσοφία

Η φιλοσοφία του Ακινάτη

Δεν υπάρχει μέρος της φιλοσοφίας με το οποίο ο Άγιος Θωμάς ο Ακινάτης να μην ασχολήθηκε με οξύ και συγχρόνως σταθερό βλέμμα: ασχολήθηκε με τους νόμους της λογικής, με τον Θεό και τις ασώματες ουσίες, με τον άνθρωπο και άλλα αισθητά πράγματα και με τις ανθρώπινες πράξεις και τις αρχές τους. Όλα αυτά με τέτοιο τρόπο, που δεν λείπουν σε αυτόν, ούτε η πληθώρα των ερωτήσεων, ούτε η έγκαιρη διάθεση των μερών, ούτε η σταθερότητα των αρχών ή η ισχύς των επιχειρημάτων, ούτε η σαφήνεια και η ορθότητα της γλώσσας, ούτε κάποια ευκολία να εξηγήσει δυσνόητα πράγματα.

Η οξυδέρκεια που δείχνει την αρμοδιότητα και τη συναίνεση των διαφόρων μελών που αποτελούν το σώμα αυτής της επιστήμης είναι η εξής: «Στον σοφό, λέει, ανήκει να διατάσσει. Και ο λόγος είναι ότι η σοφία είναι κυρίως τελειότητα της λογικής, στην οποία ανήκει ακριβώς η γνώση της τάξης, αφού, αν και οι αισθητικές δυνάμεις γνωρίζουν κάποια πράγματα με απόλυτο τρόπο, την τάξη μεταξύ της μιας και της άλλης την γνωρίζουν μόνο η διάνοια και η λογική. Έτσι, σύμφωνα με τις διαφορετικές τάξεις που θεωρεί η λογική, υπάρχουν οι διαφορετικές επιστήμες. Αλλά η τάξη, που η λογική, θεωρώντας, παράγει στην πράξη της, ανήκει στην Λογική Φιλοσοφία (δηλαδή στη Λογική), η οποία ακριβώς θεωρεί στον λόγο τη τάξη των μερών μεταξύ τους και τη τάξη των αρχών, τόσο μεταξύ τους, όσο και σε σχέση με τα συμπεράσματα.

Στη φυσική Φιλοσοφία (δηλαδή στη Φυσική)  ανήκει να ασχολείται με την τάξη των πραγμάτων που η ανθρώπινη λογική θεωρεί αλλά που δεν τα παράγει, και έτσι κάτω από την έννοιά της αντιλαμβανόμαστε και τη Μεταφυσική. Η τάξη των εκούσιων πράξεων θεωρείται  από την ηθική Φιλοσοφία, η οποία χωρίζεται σε τρία μέρη: το πρώτο θεωρεί τις πράξεις του ατόμου που απευθύνονται στο σκοπό, και ονομάζεται Μοναστική. Το δεύτερο θεωρεί τις πράξεις της οικογενειακής κοινωνίας και ονομάζεται Οικονομική. Το τρίτο θεωρεί τις πράξεις της πολιτικής κοινωνίας, και ονομάζεται Πολιτική» (Ethic. lect. 1).

 Όλα αυτά τα μέρη της φιλοσοφίας έχουν θεωρηθεί επιμελώς από τον Θωμά, το καθένα με τον δικό του τρόπο, ξεκινώντας από εκείνα που είναι πιο στενά συνδεδεμένα με την ανθρώπινη λογική, και σταδιακά ανεβαίνοντας στα πιο ψηλά, μέχρι να σταματήσει τελικά «στην ανώτατη κορυφή όλων των πραγμάτων» (Contra Gentes, II c. 56 et IV c. 1). Ο Αγγελικός Διδάσκαλος ερεύνησε τα φιλοσοφικά συμπεράσματα στους λόγους και τις αρχές των πραγμάτων, που απλώνονται ευρέως, και περιέχουν στους κόλπους τους, τους σπόρους σχεδόν άπειρων αληθειών, που επρόκειτο να ανοίξουν με άφθονο καρπό από τους μεταγενέστερους δασκάλους.

Σταθερή διδασκαλία του Ακινάτη είναι εκείνη που αφορά την αξία της ανθρώπινης νοημοσύνης. «Η διάνοιά μας φυσικά γνωρίζει το ον και τα πράγματα που ανήκουν στο ον κατ’ αυτό, και σε αυτή τη γνώση βασίζεται η επίγνωση των πρώτων αρχών» (Contra Gentes, II c. 83). Αυτή η διδασκαλία αντιτίθεται στους φιλοσόφους που αρνούνται στη διάνοια την αντίληψη του όντος, αφήνοντάς της μόνο στην αντίληψη των υποκειμενικών εντυπώσεων, όπως στον αγνωστικισμό. Τα επιχειρήματα με τα οποία ο Άγιος Θωμάς αποδεικνύει την ύπαρξη του Θεού και ότι μόνο Αυτός είναι «το ίδιο υποστατικό Ον», είναι επίσης και σήμερα, όπως και στον Μεσαίωνα, οι πιο έγκυρες αποδείξεις ότι ο Θεός, ως αρχή και τέλος όλων των πραγμάτων, μπορεί να γνωριστεί και με βεβαιότητα να αποδειχτεί με το φυσικό φως της λογικής, από τα πλάσματα, δηλαδή από τα ορατά έργα της πλάσης. Όπως ακριβώς και από τα αποτελέσματα γνωρίζεται ασφαλώς η αιτία τους.

Η κατεξοχήν διανοητική επιστήμη είναι αυτή που ασχολείται με τις πιο καθολικές αρχές, δηλαδή το είναι και εκείνες που πηγάζουν από το είναι, όπως το ένα και το πολλαπλό, τη δύναμη και την ενέργεια.

Υπομν. στα Μεταφισικά, προοιμ.

Η διαίσθηση του Αγγελικού Διδασκάλου έγκειται στη βεβαιότητα ότι υπάρχει μια θεμελιώδης αρμονία μεταξύ πίστης και λογικής. Είναι απαραίτητο, επομένως, η λογική του πιστού να έχει μια φυσική, αληθινή και συνεκτική γνώση των πλασμάτων, του κόσμου και του ανθρώπου, που είναι επίσης αντικείμενα της θείας αποκάλυψης. Επιπλέον, πρέπει να είναι σε θέση να αρθρώσει αυτή την γνώση με εννοιολογικό και επιχειρηματολογικό τρόπο. Η πιο «ευγενική» από τις ανθρώπινες επιστήμες είναι βεβαίως η Φιλοσοφία, αλλά, σύμφωνα με την τρέχουσα τάξη της θείας Πρόνοιας, δεν μπορούμε να την ορίσουμε πάνω από τις άλλες γιατί δεν περιλαμβάνει όλο το σύνολο των πραγμάτων. Τόσο στην αρχή της «Σούμας κατά των Εθνών», όσο και σε εκείνη της «Σούμας Θεολογίας», ο Άγιος Διδάσκαλος περιγράφει μια άλλη τάξη πραγμάτων, η οποία είναι ανώτερη από τη φύση και υπερβαίνει την ίδια την ικανότητα της λογικής, που ο άνθρωπος δεν θα γνώριζε ποτέ, αν η θεία Πρόνοια δεν θα του την είχε αποκαλύψει.

Αυτός ακριβώς είναι το πεδίο όπου κυριαρχεί η πίστη. Αυτή η γνώση της πίστεως ονομάζεται Θεολογία, η οποία θα βρεθεί πιο τέλεια σε όσους έχουν βαθύτερη γνώση των εγγράφων της πίστεως και ταυτόχρονα πληρέστερη και ανώτερη φιλοσοφική ικανότητα. Τώρα δεν πρέπει να αμφισβητηθεί ότι η Θεολογία ανυψώθηκε στον υψηλότερο βαθμό της από τον Ακινάτη, αφού κατείχε τέλεια τη γνώση των θείων πηγών της πίστεως και μια αξιοθαύμαστη διάνοια, πρόθυμη στο να φιλοσοφήσει. Σίγουρα πολλά πράγματα έχουν αλλάξει από τον Μεσαίωνα μέχρι την εποχή μας. Επισημαίνονται εμβαθύνσεις μεγάλης σημασίας στον τομέα της ανθρωπολογίας, και κυρίως ουσιαστικές αλλαγές στον ίδιο τον τρόπο κατανόησης της κατάστασης του ανθρώπου μπροστά στον Θεό, μπροστά στους αδελφούς του και μπροστά σε ολόκληρη τη δημιουργία. Στις πολιτιστικές συνθήκες της εποχής μας φαίνεται πολύ έγκαιρο να αναπτύσσεται όλο και περισσότερο αυτό το μέρος της θωμιστικής διδασκαλίας που ασχολείται με την ανθρωπότητα, δεδομένου ότι οι υποστηρίξεις του για την αξιοπρέπεια του ανθρώπου και τη χρήση της λογικής του, απόλυτα σύμφωνα με την πίστη, κάνουν τον Άγιο Θωμά διδάσκαλο και για την εποχή μας.